Ιανσένιος

(Άκοβ 1585 – Λουβέν 1638). Εξελληνισμένο όνομα του Φλαμανδού θεολόγου Κορνέλις Γιάνσεν (Cornelis Jansen). Μαθητής των ιησουιτών, αρχικά έγινε καθηγητής στη Λουβέν και από το 1635 επίσκοπος της Ιπρ. Η φήμη του εξαπλώθηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, με τη δημοσίευση του σπουδαιότερου έργου του, Augustinus, seu doctrina Sancti Augustini de humana natura, sanitatae, aegritudine, medicina, adversus Pelagianos et Massilienses (Αυγουστίνος, ήτοι περί της διδασκαλίας του αγίου Αυγουστίνου περί της ανθρωπίνης φύσεως, υγείας, νόσου, ιατρικής, κατά των Πελαγιανών και των Μασσαλιανών), στη συγγραφή του οποίου είχε αφιερώσει πολλά χρόνια, μεταξύ των ακαδημαϊκών και ιερατικών καθηκόντων του. Σε αυτό το έργο πραγματεύεται τη σχέση μεταξύ άνωθεν προορισμού και ελευθερίας, η οποία είχε επανέλθει στην επικαιρότητα λόγω της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης. Ο Ι. τάχθηκε υπέρ του προορισμού και υποστήριξε την άποψη ότι ως συνέπεια του προπατορικού αμαρτήματος, ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί μόνο με την επέμβαση της θείας χάρης, η οποία κατευθύνει αλάθητα προς το καλό τη βούληση των λίγων εκλεκτών. Κατά συνέπεια, η θεολογία του Ι. δεν δεχόταν ότι η μεσολάβηση του Ιησού επεκτεινόταν σε όλους τους ανθρώπους, θεωρώντας έτσι περιττή την εφαρμογή των καζουιστικών διδασκαλιών των ιησουιτών και υποστηρίζοντας, αντίθετα, την ανάγκη μιας αδιάλλακτης, ασκητικής ευσέβειας για τη μυστηριώδη εσωτερική παρουσία του Θεού και της χάρης του. ιανσενισμός. Το σύνολο των θεολογικών διδασκαλιών, οι οποίες εμπνέονται από τους στοχασμούς του Ι. Ο ιανσενισμός διαδόθηκε ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου ο αβάς Σεν-Σιράν ίδρυσε στο αβαείο του Πορ Ρουαγιάλ, κοντά στις Βερσαλίες, ένα κέντρο περισυλλογής και στοχασμού για τους οπαδούς των νέων ιδεών, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλεγόταν ο Μπλεζ Πασκάλ. Το έργο της θρησκευτικής περισυλλογής και της φιλοσοφικής θεωρίας του ιανσενισμού αναπτύχθηκε υπό περίπλοκες επιστημονικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες. Το 1641, το έργο του Ι., Augustinus, καταδικάστηκε ως αιρετικό. Το επόμενο έτος, η βούλα In eminenti του πάπα Ουρβανού Η’ επικύρωσε το διάταγμα (δεκρέτο), αν και όχι με πολύ σαφή τρόπο. Το 1643 ένα βιβλίο του Αντουάν Αρνό με τίτλο Περί της συχνής μεταλήψεως ενέτεινε περισσότερο την πολεμική. Ο Αρνό, ανατρέποντας τους προσανατολισμούς που είχε η Εκκλησία παλαιότερα, καταδίκασε την πρακτική της συχνής μετάληψης, την οποία υποστήριζαν οι ιησουίτες. Η Αγία Έδρα, ύστερα από επανειλημμένες υπεκφυγές και μακρές διαπραγματεύσεις, πήρε θέση πολλές φορές σχετικά με τον ιανσενισμό. Το 1653, το κίνημα δέχθηκε ισχυρό πλήγμα με τη βούλα Cum occasione του πάπα Ινοκέντιου Γ’, που καταδίκασε πέντε προτάσεις του αιρετικού κινήματος, τις οποίες θεωρούσαν πυρήνα της θεολογίας του Ι. Τρία χρόνια αργότερα, ο πάπας Αλέξανδρος Ζ’ επικύρωσε την καταδίκη με τη βούλα του, sanctam beati Petri sedem, αναφέροντας ρητά την παρουσία των πέντε επιλήψιμων προτάσεων στη θεολογία του Ι. Οι ιανσενιστές αποδέχθηκαν τον αιρετικό χαρακτήρα των συγκεκριμένων προτάσεων και την εγκυρότητα της παπικής απόφασης, ωστόσο δεν αποδέχονταν ότι αυτές ανήκαν στον Ι. Την ίδια περίοδο, από τις αρχές του 1656 έως τις αρχές του 1657, συνέπεσε η δημοσίευση των Επαρχιακώνεπιστολών του Πασκάλ, το αριστούργημα της αντιησουιτικής πολεμικής των ιανσενιστών. Μετά την επιβολή από τον πάπα Αλέξανδρο Ζ’ (βούλα Regiminis Apostolici, 1665) μιας διακήρυξης υποταγής και ύστερα από μια περίοδο προσωρινής ειρήνης στα χρόνια του πάπα Κλήμη θ’, η διάδοση των ιδεών του Πασκιέ Κενέλ (1634-1719), μεγάλου ιανσενιστή, προκάλεσε ισχυρότατη αντίδραση της μοναρχίας και του πάπα. Τον Οκτώβριο του 1709 καταστράφηκε, ύστερα από διαταγή του Λουδοβίκου ΙΔ’, η μονή του Πορ Ρουαγιάλ, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1713 ο Κλήμης ΙΑ’ καταδίκασε, με τη βούλα Unigenitus Dei Filius, 101 από τις προτάσεις του Κενέλ. Η πολεμική αυτή και οι προστριβές συνεχίστηκαν ολόκληρο τον 18ο αι., μέχρι τη Γαλλική επανάσταση, με αποτέλεσμα τη διάδοση του κινήματος και των φιλελεύθερων ιδεών του. Η έννοια της αξίας της εσωτερικής πνευματικής ζωής, την οποία στο θρησκευτικό πεδίο οι ιανσενιστές είχαν δανειστεί από τον Αυγουστίνο και στο φιλοσοφικό από τον Ντεκάρ, επέδρασε σημαντικά στις παιδαγωγικές μεθόδους τους και στα ζητήματα που συνδέονταν έμμεσα με τη διδακτική και τη μεθοδολογία. Το έργο τους αναπτύχθηκε με άμεσο τρόπο στο ίδρυμα Μικρές Σχολές, το οποίο συστάθηκε το 1643 και έκλεισε το 1660, με τον τερματισμό του μακροχρόνιου αγώνα που διεξήγαγε –ύστερα από υπόδειξη των ιησουιτών– ο Λουδοβίκος ΙΔ’ εναντίον του Πορ Ρουαγιάλ. Οι ιανσενιστές αναγνώριζαν υψηλές ορθολογικές ικανότητες στον άνθρωπο, κατά συνέπεια και στο νήπιο. Αυτές αναπτύσσονταν, εφόσον ο άνθρωπος αποκτούσε συνείδηση της ανθρώπινης υπόστασής του, η οποία χαρακτηρίζεται από ηθική ενοχή και συγχρόνως φωτεινή συνείδηση· η πρώτη μπορεί να εξαλειφθεί μόνο από τη θεία χάρη, ενώ η δεύτερη αυξάνει όσο το λογικό ασκεί το κριτικό του χρέος. Από τις ασκήσεις που θεωρούσαν κατάλληλες για την ανάπτυξη του λογικού, θεμελιώδεις ήταν οι γλωσσικές σπουδές, των οποίων οι ιανσενιστές, στην πολεμική τους κατά των ιησουιτών, τόνιζαν μάλλον το λογικογραμματικό στοιχείο παρά το ρητορικό. Μεγάλη σπουδαιότητα απέδιδαν στη σπουδή της λατινικής, χωρίς να αντικαθιστά τη μητρική γλώσσα, την οποία θεωρούσαν, ανάμεσα στα άλλα, ικανή να συνδράμει στην ενδοσκόπηση, που για τους ιανσενιστές παρέμεινε θεμελιώδης ηθική και θρησκευτική εμπειρία. Το αποκορύφωμα της ανάπτυξης του λογικού βρίσκεται στη σπουδή της λογικής, για τη διδασκαλία της οποίας ο Αντουάν Αρνό και ο Πιερ Νικόλ συνέγραψαν εγχειρίδια καρτεσιανής λογικής. Τα προγράμματα των Μικρών Σχολών έδιναν επίσης σημαντική θέση στη σπουδή των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών· και σε αυτό τον τομέα διδασκαλίας επιμελήθηκαν εγχειρίδια με βάση τα κριτήρια σαφήνειας και συστηματικής του Ντεκάρ. Η αντίθεση ιησουιτών και ιανσενιστών είναι φανερή προπάντων στην ειδική διαπαιδαγώγηση. Οι ιανσενιστές αντιπαρέθεταν αυστηρή ενδοσκόπηση και ασκητική ακαμψία στον φορμαλισμό, ο οποίος ήταν τυπικό χαρακτηριστικό των ιησουιτικών κολεγίων. Γι’ αυτό τον λόγο δεν υιοθετούσαν στις σχολές τους τις τιμωρίες και ιδιαίτερα τα βραβεία, ενώ απέφευγαν την ανάπτυξη του πνεύματος της άμιλλας. Από τις πιο τυπικές διδακτικές πλευρές των Μικρών Σχολών αξιοσημείωτη είναι η ιδιαίτερη βαρύτητα που έδιναν στη στοιχειώδη διδασκαλία της μητρικής γλώσσας, της οποίας την ανάγνωση και τη γραφή οι μαθητές έπρεπε να διδαχθούν σύμφωνα με τη μέθοδο που ονομάζεται σήμερα φωνητική, διδάσκοντας δηλαδή τα σύμφωνα με τον ήχο τους και όχι με την ονομασία τους. Ο Ιανσένιος (Κορνέλις Γιάνσεν), Φλαμανδός θεολόγος, επίσκοπος της Ιπρ και εισηγητής του ιανσενισμού, σε προσωπογραφία άγνωστου καλλιτέχνη (Μουσείο του Πορ-Ρουαγιάλ).